U knjizi poznatog povjesničara Ive Mažurana „Stanovništvo i vlastelinstva u Slavoniji 1736. g.“ zapisano je da je selo Gaćište pripadalo vlastelinstvu Voćin. Ovo vlastelinstvo činilo je 706 kuća, a 1703.g. car Leopold I. daruje grofu Caraffi di Stigliano. Za samo selo Gaćište zabilježeno je da ima 24 kuće koje posjeduju 21 konja, 37 volova, 88 krava i junadi, 532 svinje, pčela 10 košnica, 150 jutara oranica….
Tako iz prezimena domaćina koje se navode u ovom popisu razaznajemo Simiće, Cabunce, Bjelčeviće, Srdiće, Joviće što je dokaz da je ovo naselje nastanjeno srpskim, pravoslavnim življem još u 16.st.
Očito da je povijest ovog naselja duga, a u obližnjem Zvonimirovu (nekadašnje Oblićevo) nalaze se ostaci bjelobrdske i latenske kulture (23 kosturna groba datirana od 1000. do 1080. godine). Također su brojni nalazi rimskog podrijetla, jer se u blizini sela nalazilo staro rimsko naselje Bolentio (današnji Orešac).
Potrebe pravoslavnog stanovništva zahtijevale su izgradnju hrama pa je 1748.g. izgrađena crkva Svetog velikomučenika Georgija iz 1748. godine. Do temelja je porušena u Drugom svjetskom ratu. Južno od temelja starog hrama podignut je novi, zidani hram posvećen Rođenju Presvete Bogorodice, čija gradnja je trajala od 1965. do 1972. godine. Na temeljima starog Hrama koji je bio posvećen Svetome velikomučeniku Georgiju podignut je krst 2020. godine koji je prilog vjernika iz Eparhija diseldorfska i njemačka, Crkvena opština u Štutgartu .
Temelje za novi hram Rođenja Presvete Bogorodice osveštao je Episkop Slavonski g. Emilijan Marinović 1967. godine. Episkop slavonski Sava Jurić, osveštao je hram 2003. godine.
Danas ovo naselje broji 143 stanovnika i dijeli sudbinu mnogih naselja u Slavoniji koje ostaje prazna, ali unatoč svemu uz pomoć svog nebeskog zaštitnika sv. Georgija ljudi Gaćišta ponosno čuvaju svoju tradiciju, običaje i živu vjeru svojih predaka.
IKONA SVETI GEORGIJE UBIJA AŽDAJU – GAĆIŠKA SVETINJA*
Ikona Sveti Georgije ubija aždaju, nepoznatog zografskog slikara, nedavno je pronađena u parohijskoj crkvi u selu Gaćištu u centralnoj Slavoniji.
Postoji nekoliko pouzdanih dokaza o porijeklu ove ikone. Čini se da je ona jedino vidljivo svjedočanstvo istorije pravoslavne parohije u Gaćištu koja datira iz 18. vijeka. Prema arhivskim izvorima, pravoslavlje u ovom selu datira još iz vremena turskih osvajanja Slavonije, nakon čega je uslijedilo naseljavanje pravoslavnog stanovništva u drugoj polovini 16. vijeka, što je potom bilo praćeno i povremenim migracijama iz centralne Bosne. Prvi pisani dokaz iz 1748. godine govori o drvenoj pravoslavnoj crkvi u Gaćištu koja je bila posvećena Svetom Georgiju. Nova zidana crkva je sagrađena nakon 1770. godine. Tokom obnove koja je uslijedila mnogo kasnije, oko 1880. godine, parohijani su odlučili da nabave novi, oslikani ikonostas – tom prilikom su samo drevne ikone u prvom redu ikonostasa čuvane kao svjedoci vjerskog kontinuiteta. Ukratko, posredni dokazi mogu ukazivati na to da je ikona Sveti Georgije ubija aždaju možda jedina od onih starih ikona prvog reda ikonostasa crkve iz 18. vijeka koja je preživjela.
Priča o čudesnoj pobjedi Svetog Georgija nad demonskom zvijeri na ikoni iz Gaćišta prikazana je kao spoj događaja iz njegovog života i priča o njegovim čudima. Svetitelj je prikazan kao ratnik na konju pod čijim kopitima je aždaja dok on zariva svoje koplje u vrat zvijeri, a u pozadini princeza puna straha sa rukama prekrštenim na prsima svjedoči ovom događaju. Njeni otac i majka, car i carica, su takođe prikazani, kao i grupa zapanjenih mještana na vrhu visokog utvrđenja. Ovaj dio kompozicije prati priče o čudima, s tim što je naglasak sa originalne priče, u kojoj Sveti Georgije ubija aždaju nakon što je princeza, već poraženu uvede u grad, prebačen na oslikavanje svetiteljevog herojskog čina pred gledaocima. Ovaj ikonografski plan, kao što je u tekstu detaljnije opisano, već je bio dugotrajan i utemeljen model u postvizantijskoj tradiciji. U gornjem dijelu ikone Božija ruka se pojavljuje iz oblaka i blagosilja svetitelja dok mu na glavu jedan anđeo, prikazan na oblacima, stavlja nebesku krunu. Ovaj dio priče se može pronaći u pričama iz života Svetog Georgija i njegovom mučeničkom stradanju na točku, što se zbilo po naređenju Dioklecijana, kada se javlja Božiji anđeo i spasava svetitelja uz gromki glas sa neba – Ne boj se, Georgije, ja sam sa tobom… Ovaj tekst je ispisan ćirilicom na zraci svjetlosti koja se spušta sa Božije ruke, te se nastavlja iscjeljujućim riječima anđela – Raduj se…!, što se takođe pojavljuje u nekim verzijama tekstova o životu Svetog Georgija. Zanimljiva i prilično jedinstvena osobina savremenog zografskog slikarstva je tekst kondaka posvećenog Svetom Georgiju koje se poje na jutarnjoj službi na dan praznika i koji je ćirilicom ispisan u gornjem desnom uglu ikone iz Gaćišta.
Nakratko se osvrćući na pitanje ikonografskog modela po kome je urađena ikona iz Gaćišta, njen izvor tražimo u bogatom korpusu bakropisa nastalih u umjetničkim krugovima iz kojih je potekao Hristofor Žefarović. Uloga bakropisa kao ikonografskih matrica, kako istočnog tako i zapadnog porijekla, u njegovom umjetničkom stvaranju i kasnijem radu je prilično dobro istražena. Bakropisi sa temom Sveti Georgije ubija aždaju i spasava princezu iz 17. i 18. vijeka, koji su uglavnom sa Svete Gore, predstavljaju mnoštvo detalja prisutnih na ikoni iz Gaćišta. Proučavajući bakropise iz ovog ciklusa koji sadrže prikaze još jedne varijante teme Sveti Georgije ubija aždaju, a to je da se pored događaja sa princezom u pozadini prikazuje i figura mladića koji je sa svetiteljem na konju, može se doći do nekih interesantnih zapažanja. Ovaj ikonografski plan, pored različitih interpretacija koje se odnose na identitet mladića, je stekao veliku popularnost u bugarskom ikonopisu tog perioda, gdje je upotpunjen mnogim folklornim elementima. Iako se ova varijanta uglavnom pojavljuje na jugu Balkana, zabilježena je i u Karlovačkoj mitropoliji. Usljed bogatstva dekorativnih i narativnih detalja koji se pojavljuju na ikonama i bakropisima koji oslikavaju ovu ikonografsku varijantu, predlažemo da se uvrsti u zamišljeni okvir vizuelnih paragona koji su možda bili na raspolaganju autoru ikone iz Gaćišta.
Cjelokupan koncept i karakteristični detalji na ikoni iz Gaćišta predstavljaju izraz naročite slikarske poetike koja je težila da premosti jaz između postvizantijske i srednjoevropske vizuelne tradicije. Ona je rađena za zajednicu koja je bila udaljena od svojih vjerskih obilježja, te je pronašla utjehu u tradicionalnim vizuelnim izrazima pravoslavne vjere. Ipak, na njoj su prikazani očigledni uticaji zapadnog slikarskog koncepta koji se u tom periodu primjenjivao u crkvenoj umjetnosti cijelog Balkana. Njen autor je vješti i talentovani majstor, te je možemo svrstati među zografske ikone visokog kvaliteta. Precizna starost ikone se ne može utvrditi zbog nedostatka podataka, ali je vjerovatno da se 1740-e uzimaju za vrijeme njenog nastanka. Nažalost, gotovo u potpunosti, njen status stilske jedinstvenosti i izolacije među sačuvanim zografskim ikonama iz Slavonije sprečava dalje nespekulativne zaključke, čineći je neobičnim svjedočanstvom kulturnih veza koje su se nekad preplitale i cvjetale.
*Tekst preuzet iz stručnog opisa Aleksandre Kučeković
Autor: Ivan Horvat
